„Poezja polska okresu międzywojennego. Antologia”
BN wstęp: Michał Głowiński i Janusz Sławiński.
I Stare i nowe porządki.
Ramę, w jakiej mieści się okres literatury polskiej dwudziestolecia międzywojennego wyznaczyły dwa wydarzenia historyczne: odzyskanie niepodległości w roku 1918 i najazd hitlerowski września 1939 r.
Dwudziestolecie międzywojenne pozostawiło duży zespół tekstów poetyckich, przekazało także zespół mniemań na temat poezji, jej tendencji rozwojowych.
Stosunek do Młodej Polski:
Nowo powstająca poezja jest radykalnym zaprzeczeniem poezji bezpośrednio poprzedzającej, zrywa całkowicie z dorobkiem lirycznym Młodej Polski. Poezja okresu międzywojennego rozwija się w toku konsekwentnej i bezwzględnej walki pomiędzy tendencjami zachowawczymi ( paseistycznymi)
i awangardowymi: między Skamandrem i Awangardą krakowską. Poezja młodopolska była bohaterem negatywnym Dwudziestolecia, mimo to większość poetów okresu młodopolskiego była czynna w Dwudziestoleciu, a reprezentanci tzw. pierwszego pokolenia Młodej Polski ( Kasprowicz, Przerwa- Tetmajer) zyskali rangę żywych klasyków. Poeci należący do drugiego pokolenia młodopolskiego (Staff, Leśmian) byli aktywni literacko w okresie międzywojennym. Staff został powołany przez skamandrytów do roli patrona nowych tendencji literackich.
Reakcja antymłodopolska była przede wszystkim sprzeciwem wobec obowiązującej w poprzednich latach maniery. W Dwudziestoleciu odrzucono wszystko to, co charakteryzowało przeciętną poezje młodopolską: ustabilizowany zespół „nastrojowych” motywów, luźną impresjonistyczna konstrukcję wiersza, a także słownictwo, w którym dominowały poetyzmy. Przedmiot negacji stanowiło także obiegowe w okresie Młodej Polski rozumienie poezji, traktowanie jej w sposób krańcowo ekspresyjny; zanegowano pojmowanie poezji jako soliloquium, w którym czynnikiem najważniejszym był monologizujący poeta.
Hasło wyjścia poezji na ulicę, wprowadzenie na wielką skalę mowy potocznej, a także kreowanie podmiotu lirycznego – prostego człowieka miały na początku okresu charakter polemiczny.
Dwudziestolecie mimo swej opozycyjności wobec modernizmu, kontynuowało poetyki i programy właściwe Młodej Polsce. Owa kontynuacja wyrażała się:
- w podejmowaniu rozwiązań stylistycznych, np. wzorców luźno skonstruowanej liryki pieśniowej, bliskiej poetyckiemu impresjonizmowi
- w przejmowaniu elementów słownictwa ( stereotypowych zbitek metaforycznych)
- w kontynuowaniu dominujących w poprzednim okresie wątków i motywów, takich,
jak częste odwołania do obiegowej symboliki i różnego typu mitologii
- w ekspresyjnym pojmowaniu poezji.
Jednym z ważnych nurtów w poezji Młodej Polski był symbolizm, który wypracował koncepcję języka poetyckiego o podstawowym znaczeniu dla rozwoju całej poezji XX w.,
w tym także – poezji Dwudziestolecia. Symbolizm położył nacisk na odrębność mowy poetyckiej, na jej niedyskursywny charakter, na specyficzne sposoby jej oddziaływania.
Awangarda contra Skamander:
Skamandrytów już w pierwszych latach niepodległości uznano za najbardziej autentycznych przedstawicieli wstępującego pokolenia. Poezja Tuwima, Słonimskiego, Wierzyńskiego, Lechonia i Iwaszkiewicza osiągnęła powodzenie. Owi poeci bulwersowali niekonwencjonalnością tematyki i stylistyki, ale budzili przychylność znajomością reguł poezji „dobrze zrobionej”; uprawiali równocześnie różne formy poezji- lirykę, satyrę, wierszotwórstwo kabaretowe; umieli się fortunnie „urządzić” w porządku powojennego życia literackiego: pismo „Pro Arte” (1919) , kawiarnia poetów „Pod Pikadorem” (1918-1919), miesięcznik „Skamander” (1920- 1928), „Wiadomości Literackie” (1924-1939) – zapewniały im niezależność , jakiej nie doświadczyła żadna z grup Dwudziestolecia.
Awangardziści ( ekspresjoniści, formiści, futuryści, potem poeci krakowskiej „Zwrotnicy”) pojawili się na scenie życia literackiego w momencie, gdy miejsce przewidziane dla młodych było już na niej zajęte. Nie starsze generacje zagradzały im drogę, a rówieśnicy. Orientacje awangardowe reprezentował m.in.: Tytus Czyżewski, Tadeusz Peiper, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern,
Bruno Jasieński, Julian Przyboś, Józef Czechowicz i Jan Brzękowski.
II Poezja Dwudziestolecia – diachronia.
Głowna cezura liryki międzywojennej przypadała na początek lat trzydziestych. Wtedy dokonało się istotne przesunięcie w jej całościowym układzie: reorientacja systemu wartości, wobec których się określała, zmiana tendencji dominujących oraz odniesień do wzorów tradycji. Czynnikiem zasadniczym było pojawienie się nowego pokolenia poetyckiego, a wraz z nim nowych
„punktów widzenia”, wychodzących poza horyzont gustów, uprzedzeń, problemów i konfliktów pierwszego dziesięciolecia.
W latach dwudziestych dużą rolę odgrywało zjawisko grupowości dążeń poetyckich. Ogromne znaczenie miały wszelkie grupowe samookreślenia: przypisywanie się do kierunków artystycznych, deklaracje ideowe i estetyczne, manifesty i programy.
Jedną z dominant ówczesnej świadomości poetyckiej było poczucie wyzwolenia z więzów tradycji
(antytradycjonalizm)– przede wszystkim swoiście polskiej: narzucającej poezji obowiązki służby patriotyczno-obywatelskiej. Poezja w niepodległym państwie mogła swobodnie zwrócić się ku własnym celom jako „sztuka po prostu”. Poeta mógł wypowiadać się jako szary człowiek, być rzemieślnikiem słowa.
W liryce nastąpiło obniżenie tonu mowy poetyckiej. Zakwestionowano jej stylistyczną podniosłość.
W dziedzinie tematycznej obniżenie tonu wiązało się z ekspansją motywów codzienności.
Wraz z „niską” tematyką do liryki wtargnęły żywioły języka mówionego i potocznego, elementy języka gazet, reklam, afiszów. Proces ten wyznaczał nowe możliwości stylistyczne poezji, a formy gatunkowe traciły wyrazistość i mieszały się między sobą.
Obniżeniu tonu w liryce lat dwudziestych towarzyszyła poetyzacja nowych dziedzin przedmiotowych i przeżyć z nimi związanych. Trzy dziedziny : miasto, nowoczesna cywilizacja i geografia, były eksponowane przez ówczesnych poetów.
Poeci lat dwudziestych występowali grupowo, grupa literacka stanowiła podstawowe zjawisko dla życia literackiego i sprzyjała kształtowaniu się konkurencyjnych poetyk. W latach trzydziestych następuję zmiana- ukształtowane w poprzednim dziesięcioleciu grupy przestają istnieć; nowe grupy, formowane przez debiutujących poetów, nie mają już tak spójnego charakteru.
Świadomość pokoleniowa wyraziła się w praktyce literackiej poetów debiutujących w latach trzydziestych – krystalizowała się w opozycji do programów i dążności poetyckich, które ujawniły się w latach dwudziestych. Opozycja kształtowała się w stosunku do pewnych ogólnych tendencji, takich m.in. jak zainteresowanie dniem codziennym, fascynacje urbanistyczno-cywilizacyjne, filozoficzny optymizm. Wśród poetów lat trzydziestych są kontynuatorzy Skamandra ( Świętopełk Karpiński, Tadeusz Hollender) i Awangardy (Piwowar).
W latach trzydziestych zacierają się granice miedzy tradycjonalizmem a nowatorstwem.
Tendencje nowatorskie mogły współistnieć z tradycyjnymi formami wiersza.. Odrzucanie tradycji przestało być hasłem programowym. Zmienia się stosunek do Młodej Polski, która przestaję się kojarzyć jedynie z manierą. Głównym przedmiotem odwoływania staję się twórczość Stanisława Wyspiańskiego ( nawiązują do niego Wierzyński i Czechowicz). Istotny staję się symboliczny nurt Młodej Polski.
Początek lat trzydziestych jest także okresem, w którym po raz pierwszy zaczęła oddziaływać twórczość Norwida. Twórcy z grupy Kwadryga uczynili Norwida patronem swej poezji.
W twórczości Jarosława Iwaszkiewicza, Stefana Napierskiego, Pawła Hertza przedmiotem poezji staja się postacie historii i literatury, wielkie zabytki i dzieła sztuki.
Lata trzydzieste są okresem zwycięstwa wiersza wolnego. Poezja ma się upodobnić do wizji sennej, być wytworem w miarę swobodnej gry wyobraźni.
III Nowe treści poetyckie.
Poeci okresu międzywojennego odrzucili wszelką hierarchię tematów. Kanonizowano tematy uznawane za niskie, tematy obyczajowe, życia codziennego, opisy przedmiotów, które dotąd w poezji nie budziły zainteresowania. Założeniem stało się przeświadczenie, że wszystko może być przedmiotem poezji. W pierwszych latach Dwudziestolecia podejmowanie tematów niskich miało charakter programowy. Poezja przestawała być dziedziną uroczystych wyznań intymnych.
Tematykę programowo nie- poetycką podjął Staff w tomie „Ścieżki polne” .
Już od samego początku okresu zaczął się kształtować nowy styl, ściśle związany z poszerzeniem sfer tematycznych poezji. Skamandryci sięgnęli po mowę potoczną zwykłego mieszkańca współczesnego miasta. Stworzono nowy typ bohatera lirycznego, mającego mówić o otaczającym go świecie językiem, jaki w tym świecie funkcjonuje. Wiersz miał być więc zwykłą mową o zwykłym świecie.
Zdobyczą tematyczną poezji po 1918 r. było odkrycie codzienności. W najwcześniejszej fazie poezji Dwudziestolecia codzienność łączono z wątkami mitologicznymi i religijnymi. Wizje współczesnego tłumu nasycone były aluzjami do starożytnych obrzędów religijnych – głównie do dionizyjskich.
Niezwykłość odkrycia codzienności polegała na tym, że była to w wielu wypadkach codzienność plebejska. W jej poetyckim ujmowaniu wyraziły się dwa nurty. Pierwszy pozostawał w ścisłym związku z tradycją franciszkańską (twórczość Zegadłowicza- zwłaszcza cykle balladowe- najsłynniejszy „Powsinogi beskidzkie”). Jest to poezja programowo antycywilizacyjna i antyurbanistyczna. Drugi z nurtów, zafascynowany był plebejskością osadzoną w murach wielkiego miasta ( wczesne wiersze Wierzyńskiego i Tuwima).
Stosunek do miasta zmieniał się niekiedy radykalnie w dziele jednego poety np. we wczesnych wierszach Wierzyńskiego miasto jest miejscem radości i upojenia życiem (cykl „Wiosna i wino”),
w późniejszych zaś upiornym miejscem straszności (cykl „Pieśni fanatyczne”).
Wielkie miasto stało się jednym z symbolów rozwoju cywilizacyjnego.
Tematem twórczości literackiej staje się również nowoczesna technika. Cywilizacją techniczną fascynowali się głównie poeci awangardy Krakowskiej (wczesne wiersze Przybosia – tom „Śruby”).
Cechą liryki Dwudziestolecia jest to, że w sposób sobie właściwy podejmuje kwestie filozoficzne
W Dwudziestoleciu ukształtował się nurt poezji metafizycznej – jej przedstawicielem jest Sebyła.
W poezji tego typu wątki religijne wiążą się z wizjami kosmicznymi, z wizjami powstawania świata i jego zagłady. Lata trzydzieste charakteryzują się zwrotem ku historii- głównie historii Polski. Pojawia się poezja historyczna, uprawiana przez poetów Skamandra (Wierzyńskiego- tom „Kurhany”, Iwaszkiewicza).
Poezja Dwudziestolecia podejmowała podstawowe kwestie ludzkiej kondycji - mówiła o śmierci i przemijaniu, o stosunkach międzyludzkich, o relacjach miedzy jednostką a kulturą i społeczeństwem.
V Gatunki, język, wiersz.
W poezji międzywojennej gatunki nie tworzą systemu. Czynnikiem, który zastępował dawne rozróżnienia gatunkowe jest kategoria szkoły czy grupy literackiej. Wyróżnikiem ważniejszym niż przynależność do gatunku literackiego stało się to, że dany wiersz reprezentuje poetykę właściwą danej szkole np. Skamandrytowi, Awangardzie itp.
W poezji Dwudziestolecia dominuje funkcjonalne ujęcie gatunków literackich. Poeci sięgają po gatunki tradycyjne takie, jak oda czy elegia. Przykładem ody jest wiersz „Do prostego człowieka” Tuwima; „Oda na spadek funta” Jerzego Zagórskiego. Oda występuje także jako wzorzec w poezji awangardowej – Przybosia, Jalu Kurka i Peipera.
Poezja Dwudziestolecia nie tylko dziedziczy gatunki, ale i tworzy nowe np. reportaż poetycki- będący na pół realistyczną a na pół fantastyczną relacją z dalekiej podróży.
Nawiązywano także do form wypowiedzi, które dotychczas uznawano za niskie np. ballada podwórzowa, piosenka kabaretowa, skecz.
W Dwudziestoleciu z jednej strony dążono do otwarcia mowy poetyckiej na wszelkie typy i odmiany społecznej praktyki językowej, z drugiej zaś do autonomii i swoistości. Wszystkie szkoły liryki dwudziestolecia sprzeciwiały się poetyzmom. Ośmieszano i krytykowano wyspecjalizowane poetycko nazwy postaw i uczuć, skonwencjonalizowane w mowie lirycznej epitety, parafrazy i przenośnie
( w utworach Tuwima, futurystów, później u Gałczyńskiego). Odżegnując się od poetyzmów liryka międzywojenna uznała dopuszczalność w języku poetyckim wszelkich kategorii słownictwa.
Do poezji wtargnęła mowa codzienna różnych środowisk społecznych. Dokonała się nobilitacja kolokwializmów.
Dwudziestolecie było okresem przemian w dziedzinie wersyfikacji poetyckiej. Obok sylabizmu i sylabotonizmu do pełnej samodzielności doszedł tonizm. W zdecydowanej opozycji do wszelkich typów wiersza metrycznego oraz ich nieregularnych załączników pozostawał wiersz wolny.
Wiersz wolny miał być wierszem programowo nie-muzycznym, dopuszczał nieograniczoną rozmaitość rozwiązań wersyfikacyjnych. W Dwudziestoleciu wykształciły się trzy różniące się między sobą odmiany wiersza wolnego:
a) model Peiperowski – to wiersz o charakterze zdaniowym, w którym członkowanie wersowe było służebne wobec składniowo-intonacyjnych podziałów zdania i wypowiedzi; przedział międzywersowy był traktowany jako dodatkowe wzmocnienie pauzy między zdaniami lub członkami zdań.
b) model Przybysiowski – w wierszu tym decyzja podziału wypowiedzi na wersy zmierzała do reorganizacji jej struktury składniowo-intonacyjnej. Podział taki wprowadzał zaskakujące przesunięcia granic członów i niespodziewane pauzy.
c) model Czechowiczowski – brakowało w nim interpunkcji; członkowanie wersowe jest jedynym sygnałem intonacyjnej podzielności wypowiedzi.
1