5 Analiza społeczeństwa w twórczości Elizy Orzeszkowej
Prus i Sienkiewicz poprzez nowele i opowiadania doszli do powieści, Konopnicka
pozostawała zawsze przy małych formach. W twórczości Elizy Orzeszkowej
nowelistyka odgrywała inną rolę. W jej dorobku bowiem „znajdujemy stosunkowo
niewiele nowel, ponieważ ten typ utworu epickiego najmniej odpowiadał jej 182
talentowi", chociaż jest autorką około stu nowel i opowiadań, powstałych
183
na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku.
T. Jeske-Choiński tą twórczość charakteryzował: „Talent Elizy Orzeszkowej rozwijał się od samego początku w dwóch kierunkach: w społeczno-tendencyjnym
184
i czysto artystycznym". W jej twórczości nowelistycznej „przeważają opowiadania z wyrazistym osobowym narratorem, odtwarzającym rzeczy widziane, słyszane
185
i badane". Oprócz noweli pisała Orzeszkowa także obrazki, niewielkie struktury z przewagą form opisowych o jednozdarzeniowej fabule.[1] I jak pisze T. Bujnicki: „Niejednokrotnie wnioski płynące z utworów są pesymistyczne, a losy jednostek i ich
187
psychikę determinuje sytuacja społeczna i środowiskowa. "
Choć pisarka poruszała w swych nowelach różne tematy, osobne miejsce ma
problematyka narodowa i patriotyczna. Wspomnę na przykład prozy Gloria Victis, 188
[1] Ibid.
Oficer, Bóg wie kto. Motyw dobroci człowieka i zdolności przebaczania możemy zauważyć w noweli W zimowy wieczór, w której stary chłop przebacza zbiegowi więziennemu. J. Krzyżanowski zaznacza: „Te niezwykłe motywy pozostają w niewątpliwym, choć dotąd nie zbadanym związku z poglądami, które występowały
189
podówczas w literaturze rosyjskiej, a dzięki Tołstojowi zyskały rozgłos światowy."
Prozaiczka analizuje sytuację społeczeństwa polskiego, pokazując ludzi jego nizin i wyżyn, młodzież i oświatę, emancypację kobiet.[1] Szukając nowel z tematyką
niedoli dziecięcej, należy wspomnieć o takich utworach, jak Sielanka nieróżowa, Silny Samson, Tadeusz, Dobra pani i A...B...C....[2]
3.5.1 Tadeusz
Utwór opublikowany został w 1885 roku, gdy Orzeszkowa była już autorką
192
dojrzałą. Chodzi o obrazek wiejski, na co wskazuje również podtytuł utworu. Fabuła jest zazwyczaj prosta, autorka opisuje szczegóły realii, tło wydarzenia, analizuje postacie. „Z tradycji obrazka zaczerpnęła pisarka powszedność
193
fabularnego tworzywa oraz drobiazgowe potraktowanie realiów. "
Chłopiec Tadeusz budzi się, je śniadanie, przygotowuje do wyjścia z matką. Powszedność wydarzeń kontynuuje wyjście z domu, modlitwa, spotkanie ojca, praca w ogrodzie. Idyliczny obraz stwarza pogodny spokojny schemat. Jednak tę sielankę rozbija katastrofa. Dziecko zbierając niezapominajki sięga jedną ręką po sikorkę, spada do wody i ginie.
Nawiązując do motywu kobiet w twórczości Orzeszkowej, można zauważyć cechę wspólną chłopek występujących w utworach pisarki - ciężka praca, sumienność, pilność. Pracowitość matki Tadeusza spowodowała to, że kobieta nie mogła upilnować dziecka.[3] Jednocześnie autorka oskarża dwór, który każe matce pracować, zamiast opiekować się dzieckiem.[4]
Pisarka oszczędza wyrazami, nie stwarza komentarza, nie apeluje. Po tragedii znowu powraca do wizji ustabilizowanego świata, do opisu morza kwiatów.[5] Jest to symbol bezinteresowności, zorientowanie się, że człowiek wobec świata jest mały. Wskazuje na to, że problemy jednostki dla społeczeństwa są niczym. Poprzez skryty kontrast Orzeszkowa cicho nawołuje do zamyślenia się.
3.5.2 B««« CC.
Problemem noweli A...B...C..., powstałej pod koniec dziewiętnastego wieku, była od początku cenzura. „ Walka pisarzy tej generacji z cenzurą obejmowała wszystkie dziedziny polskiego piśmiennictwa, toczyła się zarówno na terenie publicystyki, jak
197
literatury. " Piszarze często kamuflowali tytuły i realia, by w ogóle ich utwory mogły się pokazać publicznie. Tak jest i w przypadku tej noweli:
„Cenzura, która nie pozwoliła wypowiedzieć otwarcie poglądów, nie dała przedstawić i osądzić przeraźliwej rzeczywistości, zmuszała zaś ograniczyć się do niedomówień, ogólników, do umieszczenia akcji gdzieś w zaborze pruskim (jak w ,ABC') wtedy, kiedy mówić chciała o metodach rządu rosyjskiego."[6]
Główną bohaterką prozy jest Joanna Lipska, młoda kobieta, mieszkająca z bratem urzędnikiem i zajmująca się gospodarstwem domowym. Ich ojciec umarł a Joanna zaczyna się zastanawiać, w jaki sposób zdobyć pieniądze. Czuje się niepotrzebana, czuje, że jest dla brata ciężarem.
Sytuacja poprawia się, kiedy właścicielka magla proponuje jej, by uczyła za niewielką opłatę jej dwie wnuczki. Dołączyć ma jeszcze dwoje dzieci - Kostuś i Mańka. Od tego czasu w domu jest wesoło. Dzieci uwielbiają Joannę, a Joanna znalazła cel w życiu.
Jednak to szczęście nie trwa długo, Joanna pozwana jest do sądu za nielegalne prowadzenie szkoły (w zaborze rosyjskim polskie szkoły zamknięto). Skazano ją na zapłacenie kary pieniężnej albo pójście do więzienia. Bratu na szczęście udało się pożyczyć pieniądze.
Wieczorem znowu przychodzą dzieci, tak jak zawsze, by się uczyć. Brat Joanny jednak gwałtownie je wypędza. Tylko mała Mańka schowała się pod łóżko i po chwili - jeszcze wystraszona - wylazła. Brat w końcu pozwolił Joannie dalej uczyć, ale w tajemnicy. Tak więc w kuchni znowu było słychać ciche szepty: „A... b... c..."
Nowela należy do grupy społecznej dzieł Orzeszkowej,[7] poruszającej problemy
[
patriotyzmu, z powodu cenzury z wieloma przeszkodami.[1] Jednak „pominięcie tej
201
sfery przeżyć przez literaturę było niemożliwe".
Pozornie nie doszło do żadnej tragedii dotyczącej dzieci. Jednak „w kilka lat po powstaniu nauka w szkołach wszystkich przedmiotów poza religią odbywała się
już po rosyjsku. [...] Lekcje języka polskiego - przedmiotu nadobowiązkowego -
202
zwykle umieszczano w planie jako ostatnie". To spowodowało, że powstawały konspiracyjne biblioteczki książek polskich i rozwinięto tajne nauczanie j ęzyka
203
polskiego, literatury i historii ojczyzny.
203 Ibid.